Teodulfo A. Naranjo

Malip-ot nga Sugilanon/Maikling Kuwento

Ulan sa Gulang nga Kugon

GUSTO TANI NI Sidro nga iban nga sari sang hilamon ang iya ikumpay sa ila karbaw nga turete. Apang maiwat na ang iban nga hilamon. Ano kay nagaumpisa na ang tingadlaw. Nagaamat na laka ang ulan. Gani nagaamat man ariari ang mga hilamon sa wayang. Wala na nagalambo ang bag-o nga dahon. Ti, nagamantiner na lang si Sidro gabab sang kugon nga amo na lang ang makita nga medyo malagtum pa nga hilamon nga sa kahon sang talamnan nagapamuhi.

            Ang siste lang kay pislian ining si Turete. Kon kis-a kay pirme na lang mga gulang nga kugon ang ginakuyang ni Sidro, ginaukay-okay lang sining karbaw sang iya baba. Ginasinghutsinghotan lang. Wala ginaharab. Kon kis-a ginapusngahan pa kag tadagon. Daw insult sa iya agalon. Subong bala nagasiling nga: Tak-an na ‘ko sang ginakuyang mo. Malas-ay kag maganit usapon.

            Kis-a gani sa kainit ni Sidro sa ginahimu ni Turete, winaswas niya sa buli sini ang ginauyatan nga kalat nga inugbugkos niya sa kumpay. Nakatumbo man ang sapat.
            Apang indi man subong pirme si Turete. May bes nga nagaharab man sang gulang nga kugon. Ina siguro kon makabatyag na hirab sa tiyan nga kinahanglan na niya sudlan. Mapili pa sang iban nga hilamon nga amo lamang ang makita nga galarabon sa wayang?
            Malayu gawa ang amo nga duog sa pamalay sa ila baranggay. Sulosobra tunga sa kilometro ang kalayuon. Wala gawa iban nga tawo nga nagasayo didto. Si Pacing lang ang masami nga makita niya didto. Kanday Pacing ang isa ka puna nga hulomayan nga katambi sang iya ginagaraban sang kugon. Bangod napatubsan na sang humay kag mamala na ang duta sa nagaumpisa na nga tingadlaw, may tanom nga balatong si Pacing sa ila talamnan. Ti, masami napang-utan sang balatong dira si Pacing.
            Balo na ining si Pacing. Napatay sa aksidente ang bana nga panday sa konstruksyon. Nahulog sa mataas nga tambara sa gin-obrahan nga building. Duha ang pulos lalaki nga anak ni Pacing. Sa primarya pa lang nagabutho.
            Tatlo na ka tuig nga nabalo si Pacing. Gulang na. Kay sa nahibal-an ni Sidro, mga pito lang ka tuig ang kagulangon sang iya iloy nga si Ana kay Pacing. Apang sa nakita ni Sidro maalikaya kag mapagsik gihapon si Pacing. Daw balewala nga naagyan sang kalisud sa pagkamatay sang iya bana.
            Palabugno kay Sidro si Pacing. Sa pagkitaay nila dira sa wayang kon nagapanggapas sia sang kugon kag nagapang-utan si Pacing sang balatong, pirme nagapalapit ang babaye sa iya. Nagasugilanon sang kon ano lang. Mapisan kag mauti kuno sia. Wala ginatak-i panggarab hilamon para sa ila karabaw. Mapalaron kuno ang ginikanan nga may anak kasubong niya. Kag dapat nga magmapisan kag magmauti man kuno sia indi lamang sa panggarab kumpay para sa karabaw kundi sa iban man nga buluhaton nga makapauswag pangabuhi.
            “Pero pobre kami, Nang Pacing,” sabat niya sa gulang nga babaye. Nagamanang sia diri para disimulahon ang kalayo sang edad sini sa iya edad nga daw iloy lang niya. “Gred siks gani ang natapos k okay indi na makasarang magpaeskwela sa akon sa hayskul sanday Nanay kag Tatay. Anhon ko man siguro sing pisan, indi gid magsulhay ang pangabuhi ko sa ulihi.”
            “Pero may tsansa ka pa makapadayon eskwela asta makatapos kurso. Indi gid upang ang kapobrehon sa pag-agom kinaalam basta mapisan kag determinado ka lang. Madamu dira ang pobre nga nakaagom man kinaalam bangod sa ila kapisan. Bataon ka pa. Pila na gani edad mo, Sidro?”
            “Nagasulod pa lang sa katorse, Nang Pacing. Su-sulterito pa lang ako,” natingala sia sa daw lain nga padulongan sang rabungat sang balo.
            Nakita niya nga hinalin ni Pacing ang panulok sa iya. Pinaibabaw sa kahawaan sang wayang. Subong bala nga daw may ginatulok didto nga kon ano.
            “Luwas pangumpay, pwede ka na...sa iban nga buluhaton siguro,” bungat ni Pacing pagkatapos. Hagyo nga nagyuhum. Binalik ang panulok sa iya.
            “Panggarab lang kugon ang masarangan ko, Nang Pacing,” balos niya nga daw waay pa salig sa ikasarang.
            “Patiha ako, Sidro. Masarangan mo na garabon bisan indi kugon.”
            “Kugon lang nga hilamon ang sarang garabon diri sa wayang, Nang Pacing. Bisan medyo dalag na ang dahon ginaagwanta ko lang nga ikumpay sa amon karbaw kay wala man iban.”
            “Temprano pa abi mag-umpisa ang tingadlaw. Nag-ariari dayo ang mga hilamon pati na ining kugon kay halos wala na ulan. Tuga kuno ini sang pagkadula sang kakahuyan sa aton palibot. Nagaentra kuno gilayon ang tingadlaw kay kigas ang palibot sa kakahuyan. Malambo man kuntani ang kugon kon maulanan. Sa pamatyag ko sa palibot may ulan pa nga maabot bisan nagaumpisa na ang tingadlaw. Malambo pa inang kugon bisan hingalit lamang kon maulanan.”
            Sa nagsunod nga pagkitaay nila ni Pacing sa wayang indi na parte sa kugon kag ulan ang ila gin-estoryahan. Ginpamangkot sia ni Pacing kon nakanobya ukon may nobya na sia.
            “Ba, wala pa gid, Nang Pacing, e. Bata pa ako, e,” sabat niya.
            “Bisan crush ukon luyag-luyag lang sa babaye wala ka gid...makabatyag?” pasikto sang balo.
            Nakahipon sia, Nanumdom. May nadumduman. Nagkadlaw. “May ara man, e. Pero indi ko nobya kay wala lang dugay ato. Luyang-luyag man lang ato,” sugid niya.
            “Sin-o kag paano ato?” daw interesado kayo si Pacing.
            “Si Lorvy ato. Klasmet ko sang gred siks. Bata pa kami pero nabatyagan ko nga nanamian ako sa iya. Gusto ko makita sia pirme. Ano kay gwapa, e. Intsik ang amay kag Pinay ang iloy. Maaayo sia sa akon sa eskwelahan. Pirme siya nagapalapit sa akon. Mabuot kuno ako kag matanda. Pila ka bes nga hinatagan ko sia apple guava. Hinatagan man niya ako panyo nga may lakip nga sulat. Siling niya sa sulat, gusto niya makita ako pirme. Ginasub-an kuno sia kon indi ako makita. Kalipay ko gid sa siniling niya. Pero madali lang ato. Kay pagkagradwet namon dinala sia sang iya amay sa Manila. Didto nal ang pinabutho. Asta karon wala na kami makakitaay. Panyo kag sulat na lang niya ang ara sa akon nga ginatagu ko pa,” saysay niya.
            “Wala ka gid gali makatilaw...bisan halok lang sa iya?” nagkadlaw si Pacing.
            “Wala, e...”
            “Nabatyagan mo man nga gusto mo sia halukan?”
            “H-huo, e...”
            “Luwas sa halok, ano pa ang nabatyagan mo nga gusto mo himuon sa iya?”
            “Ambot, ‘la ‘ko ka’balo...Hi,hi...”
            Nakakadlaw uli si Pacing. “Gusto mo mahibal-an?”
            Wala siya makasabat. Naligban sia kon ano ang buot silingon sini.
            Nagbulagay sila sadto nga tion nga nagalibog ang ulo sa kahulugan sang mga pinamulong ni Pacing. Wala sia sa husto nga kagulangon agod hangpon ang pinamulong ni Pacing.
            Apang ang kahigayunan nagagahit gid sang kaugalingon nga giha nga hamtangan sang katumanan sang may kahulugan nga mga bagay.
            Sa pag-agi ni Sidro sa tupad sang balay nanday Pacing sa pagpauli niya halin sa pagbakal habon sa tyanggi, sinug-alaw sia sang balo. Kasimaryo man nila si Pacing nga mga sien metros ang antad sang balay sini sa ila balay.
            “Ti, san-o ka naman mangumpay didto?”
            “Kon maubos ang kumpy ni Turete, e.”
            “Karon sa hapon ubos na siguro. Dapat mangumpay ka karon sa hapon.”
            “Mamis-ak pa ‘galing ako kahoy karon sa hapon. Siling ni Nanay.”
            “Bis-akon mo na ang kahoy pagsampot mo karon sa inyo balay. Agod karon sa hapon, mangumpay ka na sang kugon didto. Didto man ako karon. Mangutan man balatong. Hulaton ko ikaw didto.”
            “Di pwede, Nang Pacing. Masag-ob ako tubig pagsampot ko sa balay. ‘Bal-an mo man nga layu ang amon ginasag-uban sang tubig. Akigan ako ni Nanay kon diutay lang ang sag-ubon ko.”  Indi sia luyag magpati sa ginasiling ni Pacing. Indi niya mahangpan kon ngaa daw ginapilit gid sia ni Pacing nga mangumpay didto sa amo nga oras.
            Nangilag-kilag anay sa palibot si Pacing. Daw indi luyag mabatian sang iban ang iya sini hambal. “Pagkatapos mo sag-ob, amo ang pagpamis-ak mo para matapos dayon.”
            Naglaghong si Sidro. “Ikaw lang pang-utan, Nang Pacing. Indi pa ako akon mangumpay. May kumpay pa man si Turete,” tapat niya nga naglakat.
            “Hulat anay, Sidro,” nadakop ni Pacing ang iya butkon. Hinawiran. “Pangumpay ka lang didto karon. May...ihatag ako sa imo...”
            Indi lang nakadulog kundi naurongan pa si Sidro. Labi nga natingala kon ano ang ginasiling ni Pacing nga ihatag sa iya. “Ngaa, ano ina?” nagahawathawat nga pamangkot.
            “A, didto mo lang mahibal-an. Sige, mangumpay ka didto ha?”
            May bag-o nga gal-um nga nagburon sa kalangitan pagsampot ni Sidro sa wayang nga iya ginapangumpayan sang kugon. Hagyo lang nga naglusot sa gal-um ang sanag sang nagahinalop nga adlaw lampas na alas-kwatro sa hapon. Naatrasar sia pagsampot kay tinapos gid niya bis-ak ang madamu gawa nga kahoy. Nagapadulong pa lang nakita na niya si Pacing nga nagapang-utan balatong. Sa labi nga paghawathawat sa ginasiling ni Pacing nga ihatag kuno diri sa iya, daw nalimtan ni Sidro ang manggarab kugon. Nagpalapit gilayon sia sa babaye.
            “Ano, Nang Pacing, ang siling mo nga ihatag mo sa akon diri?” pamangkot niya.
            “Ano pa? ‘Di ining mga balatong para may utanon man kamo...” nagkadlaw si Pacing nga inalsa ang kamot nga nagauyat sang malagba nga bunga sang balatong.
            “Ay, ina man lang gali? Dumdom ko kon ano gid. Mapauli na lang ko!” naugot nga linabo sang ginauyatan nga garab ang tigbaw nga nagahilay sa kahon nga natupadan niya.
            “Hmmm...ka pikon sa imo, Sidro. Ginalahog ko lang ikaw. Pangumpay lang anay dira. Karon ko lang ihatag sa imo. Temprano pa man gawa. Masanag pa ang adlaw.”
            Wala madayon ang paghalin ni Sidro. Binalikid si Pacing. Nagayuhum ini sa iya. Daw halangpon nga yuhum.
            Pila na ka tumpok nga kugon ang natipon ni Sidro sa paggarab sang magpalapit si Pacing sa iya. Waay dala nga balatong si Pacing. Pahutik nga may ginsiling kay Sidro nga nagdulog sa paggarab. Hinali nanglapsi si Sidro sa nabatian sa balo. Wala ginlaumi nga amo ang isiling ni Pacing. Nagreklamo nga indi kuno sia kabalo. Apang may ginhimu si Pacing nga nagpamurat sa mga mata sang solterito. Bisan ginakulbaan, wala na mahalin ang panulok didto. Nakabatyag sang wala pa gid niya mabatyagi sadto. Daw nalimtan ang pagginhawa. Kag nadula siya sa kaugalingon.
            Kasisidmon na sang tus-onon ni Sidro ang dala nga kumpay pauli. Ginabulobalikid si Pacing nga nagadala man sang balatong nga daw kitaon sa kalayu sang antad nga nagasunod sa iya. Indi mapagsik ang panglakat nila nga duha.
            Daw naghitabuay kag nagkaanggid ang mga bagay. Daw tanhaga nga nag-ulan sina nga gab-i. Indi gid mamunog ang ulan apang tuman nga nakabunyag sa mamala nga mga dahon.
            Aga pa nangumpay si Sidro. Nakita niya nga sa pagkabasa pa sang kugon daw naglambo ini sa iya panulok. Nasiplatan niya si Pacing, daw nagbataon man ini sa iya panulok. #
           
[Nanalo ng ikatlong gantimpala ang maikling kuwentong ito sa patimpalak ng magasing Hiligaynon noong 1993. Unang nalathala ang kuwentong ito sa Hiligaynon noong 23 Hunyo 1993.]